Мемлекет экономикадағы үлесін азайтуы керек
finreview.info
Шағын және орта бизнес елдің жалпы өндіріс көлемінің 29,5% құрайды, осы салада шамамен 3,4 млн адам жұмыс істейді. Коронавирустық пандемиядан туындаған дағдарыс жағдайында Үкіметтің осы секторға түсуіне жол бермеуі және ШОБ-ке шектеу шараларының әсерін азайту маңызды. Алайда, қаржылық ресурстардың жетіспеушілігінен бизнес қазірдің өзінде қиыншылықтарды бастан өткеріп отырғаны анық, деп хабарлайды zakon.kz finreview.info-ға сілтеме жасап.
Қазақстанда жұмыс істеп жатқан даму банктері мен инвестициялық банктер кәсіпорындарға меншікті капиталды ұлғайтуға көмектесе алады және AIFC ашылғаннан кейін қазақстандық нарық жаңа ойыншыларды тарта алады.
Қазақстан мақсатты түрде жеке сектордың ел экономикасындағы рөлін арттыруға тырысады. Мәселен, он жыл бұрын ЖІӨ құрылымындағы ШОБ үлесі 21% құраса, 2019 жылдың соңында бұл көрсеткіш 29,5% дейін өсті.
ШОБ дамыту Үкімет үшін басым бағыт болып табылады, өйткені сала орта тапты қалыптастырады, халықтың экономикалық белсенді бөлігінің 37% -ын жұмыспен қамтамасыз етеді, "сау" бәсекелестік орта қалыптастырады, бұл, сайып келгенде, азаматтардың өмір сүру деңгейіне жағымды әсер етеді. Халықты бизнесті жүргізуге ынталандыру мақсатында 2010 жылы басталған "Бизнестің жол картасы – 2020" мемлекеттік бағдарламасы жұмыс істейді. Оны жүзеге асыру жылдарында ШОБ қолдау үшін 457,1 млрд теңге бөлінді.
Бірақ бұл қаражат жеткіліксіз екені анық. Бұрынғыдай ШОБ құрылымында субъектілердің 60%-дан астамы нарықтық механизмдерді іс жүзінде қалыптастырмайтын жеке кәсіпкерлер түрінде ұсынылған. Жыл сайын олар жалпы саланың 8% өндіреді. Шығарылымның негізгі көлемі, яғни 87% -ды шағын және орта кәсіпкерліктің заңды тұлғалары қамтамасыз етеді. Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілері санының бестен бірін құрайтын осы кәсіпорындар, бұл сектор пайдасының 60% құрайды.
Жеке инвестициялар, атап айтқанда, даму банктері мен инвестициялық банктер арқылы тартылатын инвестициялар ШОБ-тің экономикалық өсуге үлесін күшейтуге көмектеседі. Мұндай қаржы институттары жаңа жобаларға қаражат салып қана қоймайды, сонымен қатар жұмыс істеп тұрған компанияларға олардың дамуына қаражат жинау үшін капитал нарықтарына шығуға көмектеседі.
Олардың қарапайым банктерден қандай айырмашылығы бар және олардың экономика үшін маңызы қандай?
Халықтың дәстүрлі мағынасында банк дегеніміз – бұл депозиттермен, қорлармен, несиелермен және басқа да қаржылық қызметтермен жұмыс жасайтын құрылым. Бірақ банктердің қызметі мұнымен шектелмейді. Экономикалық деңгейі жоғары елдерде даму банктері деп аталады. Олар негізінен инвестициялық жобаларды жеңілдетілген қаржыландыруға маманданған. Олардың негізгі міндеті – экономикалық өсу үшін жағдай жасау және инвестицияны ынталандыру.
Осы мақсатта даму банктері ұлттық жобаларға қолдау көрсетеді, басқа елдермен экономикалық байланыс орнатады және мемлекет үшін "ақша табады". Мұндай банктер екіге бөлінеді: ұлттық және көпжақты.
Ұлттық банктерді белгілі бір мақсаттарға жету үшін үкіметтердің өздері құрады. Біздің елімізде мұндай банк – бұл Қазақстанның даму банкі.
Дамудың көпжақты банктеріне барлық қатысушы елдердің мүдделері үшін әрекет ету үшін бірнеше акционерлер құрған қаржы институттары кіреді. Әлемде осындай 13-тен астам банк бар. Олардың ішіндегі ең ірілері – Еуразиялық даму банкі, Еуропалық қайта құру және даму банкі, Қытайдың мемлекеттік даму банкі, Азия даму банкі және Халықаралық қайта құру және даму банкі.
Ел экономикасына инвестиция тартудың тағы бір мекемесі инвестициялық банктер болып табылады. Бұл қаржы құрылымдары ірі кәсіпорындар мен олардың әлеуетті инвесторлары арасындағы көпір болып табылады. Олар әлемдік қаржы нарықтарында капиталды тартуды ұйымдастырады, сондай-ақ бағалы қағаздармен, тауарлық активтермен және валютамен операцияларда делдал ретінде әрекет ететін консалтингтік және брокерлік қызметтер ұсынады. Ең танымал мысалдар – J.P.Morgan, Goldman Sachs, Credit Suisse.
Қазақстандағы даму банктері мен инвестициялық банктердің қызметі
Қазақстанның даму банкі елде 2000-шы жылдардың басынан бері бар. Осы жылдар ішінде банк 9,8 трлн теңгенің 144 жобасын қаржыландыруды мақұлдады. Бұл негізінен өндіріс саласындағы жобалар. Олардың іске қосылуы елімізде 28,2 мың жаңа жұмыс орнын құруға мүмкіндік берді.
Дамудың көпжақты банктеріне келетін болсақ, Қазақстанда бірнеше жұмыс істейді. Мәселен, 2006 жылы Қазақстан мен Ресей құрған Еуразиялық даму банкі. Ол, ең алдымен, өнеркәсіп секторындағы кәсіпорындарды қаржыландырады және құрылған сәттен бастап 79 қазақстандық жобаларға 3,4 млрд АҚШ доллар инвестициялады.
1994 жылы Қазақстан мүше болған Азия даму банкі 5,2 млрд АҚШ долларлық 128 жобаны қаржыландырды. Бұл қаражаттың 90% -ы көлік инфрақұрылымына, үкімет пен қаржы секторына жұмсалады.
Еуропалық қайта құру және даму банкі одан да көп жобаларға қатысады – құны 9 млрд АҚШ доллардан асатын 273 жоба. Бұл негізінен агробизнес, инфрақұрылым, энергетика, қаржы және тұрғын үй салаларындағы жобалар.
Сондай-ақ, елде бірнеше инвестициялық банктер бар. Оларға, мысалы, Kazkom Securities, Halyk Finance, BCC Invest кіреді.
Halyk Group құрамына кіретін Kazkom Securities Global Finance халықаралық басылымының зерттеуі бойынша 2019 жылы шекаралық нарықтағы ең жақсы инвестициялық банк деп танылды. Оның соңғы операцияларының ішінде 32,9 млрд теңгеге 9,5 жылдық "Аграрлық несие корпорациясы" АҚ облигацияларын немесе жалпы сомасы 212,5 млрд теңгеге "Қазақстанның даму банкі" АҚ бес облигацияларын шығаруға болады.
Тағы бір Halyk Finance инвестициялық банкі Астана халықаралық қаржы орталығының AIX биржаға Халық банкі мен "Қазатампром" ядролық компаниясының екінші реттік жариялауын ұйымдастырушылардың бірі болды. Сондай-ақ, Halyk Finance компаниясының көмегімен 2020 жылы Қазақстанның даму банкі 62,5 млрд теңге сомасына 5 жылдық еурооблигациялар шығарды.
Осыған қарамастан, бұл қаражат бизнес үшін жеткіліксіз
ШОБ-қа жеке инвестицияларды тарту қажеттілігі жыл сайын талқыланады, алайда бұл процесті жеңілдету өте қиын. ШОБ үшін қалған нәрсе – бұл венчурлық капитал, облигациялар және жеке капитал. Шағын бизнеске қаражат салғысы келетін қорды немесе инвесторды табу қиын – талапкерлер әдетте жоғары қаржылық нәтижелер мен жас компания үшін артық кепілдіктерді талап етеді.
Сондықтан бизнес дәстүрлі түрде несиелер арқылы банктер арқылы қаражат жинады. 2020 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша мұндай несиелердің жалпы көлемі шамамен 14 трлн теңгеге жетті. Бұл қаражат, әдетте, кәсіпорындар айналым капиталын толықтыруға, яғни өндірісті дамытуға емес, компанияның ағымдағы қызметіне жұмсалады.
Өз кезегінде, кәсіпорындар өндірістік қуаттылықты арттыруға салатын негізгі капиталға салынған инвестициялар өз қаражаттарының 80% -ын құрайды. Оның үстіне, банктік қарыз 2% құрайды.
Кәсіпорындар арасында банктік қарыздардың төмен танымалдылығы олардың қолайсыз жағдайларына байланысты. Сондықтан, бизнес пайыздық мөлшерлемелерді субсидиялау үшін мемлекеттік субсидиялау бағдарламаларын қолданады. Мәселен, 2020 жылдың сәуір айының басынан бастап банктер ШОБ-ке жылдық 8% несие бере бастады. Ұлттық банк осындай жеңілдетілген несиелеуді жүзеге асыру үшін 600 млрд теңге бөлді. 1 маусымдағы жағдай бойынша 116 ШОБ шамамен 160 млрд теңге көлемінде жеңілдетілген несие алды.
Соған қарамастан мемлекет экономикадағы үлесін азайтуы керек. Даму банктері мен инвестициялық банктер бұл мәселеде елге көмектесе алады.
Сонымен қатар, олар үшін нарыққа жаңа ойыншыларды тарту үшін жаңа мүмкіндік ашылды. Біз 2018 жылы ашылған Астана халықаралық қаржы орталығы туралы айтып отырмыз. Қаржы орталығы даму банктері мен инвестициялық банктерге бірнеше мүмкіндіктер ұсынады.
Біріншіден, бұл ағылшын құқығы қағидаттарына негізделген, инвесторлар үшін таныс және ыңғайлы юрисдикция.
Екіншіден, капиталды тартуға арналған қазіргі заманғы AIX биржасы, оларда 62 бағалы қағаз листинг өтті, және екі жыл ішінде сауда-саттық көлемі 84 млн АҚШ долларынан асты.
Үшіншіден, тәуелсіз сот және дауларды шешудің халықаралық төрелік орталығы. AIFC сот жүйесінің басты артықшылығы – бұл елдің сот және саяси жүйесінен тәуелсіздігі, сот шешімдерінің міндетті түрде орындалуы және Қазақстанда, сондай-ақ бізде келісім жасалған басқа елдердегі төрелік орталық. Олардың ішінде, мысалы, ТМД елдері.
Қазақстанда AIFC, соның ішінде Еуропалық WOOD & Co және қытайлық Қытай халықаралық капиталды корпорациясы арқылы инвестициялық банктер ашылуда. Олар халықаралық инвесторларға биржаның бағалы қағаздарына қосымша қол жетімділікті қамтамасыз ететін AIX сауда-саттық мүшелері. Бұл қазақстандық компаниялар бағалы қағаздар арқылы үлкен көлемдегі инвестицияларды тарта алады дегенді білдіреді.
AIFC сонымен бірге әлемдегі ең ірі Қытай даму банкі сияқты халықаралық даму банктерін тіркеді. Ол Қазақстанда 2005 жылдан бері жұмыс істейді, бірақ бірінші рет 2018 жылы AIFC құрумен өз өкілдігін ашты.
AIFC ұсынатын мүмкіндіктер мен қаржы құралдары жаңа даму банктері мен инвестициялық банктердің келуіне серпін болуы мүмкін. Олардың қызметінің экономикалық тиімділігі – экономиканың нақты секторын дамыту және елдің экономикалық өсуіндегі жеке сектордың рөлін арттыру.
Алайда, тартылған инвестициялардың нәтижелері бірнеше жылдан кейін ғана байқалатындығын атап өту керек. Осылайша, ел экономикасына инвестициялар ағынының қосылуы инвестицияның жылына 1 п.ұ. өсуі ЖІӨ-нің 0,07 п.ұ. арттыруға әкелуі мүмкін, ал екі жылдан кейін жиынтық әсер 0,1 п.ұ.
