Дәстүрлі ислам тұрғысынан шамандық және бақсылармен араласу күнә болып саналады. Алайда қазіргі қазақтардың кейбірі түркі тілінде "бақсы" атанған адамдардан әлі де көмек сұрап, олардың табиғаттан тыс күштері бар деп есептейді.
Қазіргі Қазақстан аумағында ежелден бақсы болған екен. Ежелден бақсылардан қорқады (қара күштермен байланысады деп есептеді) және олардан көмек сұрады, өйткені бақсылар адамға әсер етуі мүмкін – бақсыларда қарапайым адамдарда жоқ қабілеттер болды.
Алғашқы бақсылар палеолит дәуірінде пайда болды. Табиғаттан тыс дарынға ие болған бұл адамдар ежелден рухтар әлемі мен адам әлемінің арасын жалғады.
"Бақсы" сөзінің мағынасын түсіндіретін әртүрлі түсіндірмелер бар:
- Бақсы – табиғаттан тыс күш иесі. Басқаша айтқанда, бұл сиқыршы.
- Бақсы – рухтармен байланыс орната алатын, дүниелер арасында қозғала алатын адам. Бұған арнайы рәсім арқылы қол жеткізіледі.
- Бақсы – этникалық әдет-ғұрыптарды жақсы білетін адам. Сондай-ақ адам баласын табиғаттан тыс дарынмен емдейтін емші.
Ежелгі заманда бақсылардың адам қоғамына ықпалы зор болды және оларменен қазақтың ру-тайпа мен жүздердің билеушілері құрметтейтін және діни қызметкер ретінде кеңесіп, ақыл-ой сұраған. Исламның таралуымен бұл "сиқыршы-данышпандар" бұрынғы беделінен айырылып, негізінен көріпкелдік пен бақсылықпен ғана айналыса бастады.
Кез келген бақсының басты міндеті – өз руы–тайпаға көмектесу, оның берекелі өмірін қамтамасыз ету болды.
Бақсылар мынадай мәселелермен айналысты:
- Болашақты болжау, армандарды түсіндіру үшін әлемдер арасында жылжу.
- Жоғалған адамдар мен заттарды іздеу.
- Қайтыс болған ата-бабалармен байланыс.
- Бір тайпаластарды зұлым рухтардың интригаларынан қорғау.
- Табиғаттан тыс нәрселерді өз еркіңізге бағындыру.
- Науқастарды емдеу.
- Ауа райын реттеу, табиғи апаттардың алдын алу.
Бақсылар байлыққа қол жеткізе алмайды, өйткені олардың басты ерекшелігі – риясыздық. Олардың да жаман ойларға, жаман әдеттерге құқығы жоқ. Олардың көпшілігі отырықшы өмір салтын ұстанған – күш орнына тәуелді болғандықтан. Адамдарға көмектесу олардың барлық дерлік уақытын алды.
Әр адамға пайдалы 6 бақсы сабағы бар:
- Жаман жағын айналып өтіңіз. Адам теріс ойлардан аулақ болу керек, өзіне жаман істерге жол бермеу керек.
- Өзін-өзі тану жолына түсуге тек жақсы ойлар мен істер ғана мүмкіндік береді. Өзіңізді басқалардан жоғары қоймаңыз.
- Қайырымдылықпен, жақсылықпен мақтана алмайсың.
- Әр адамның қиындығы бар. Егер бірдеңе нәтиже бермесе, сіз тырысуыңыз керек.
- Осы жерде және қазір өмір сүріңіз. Үнемі өткенге қайта қараудың немесе болашақтың құпиясына енуге тырысудың қажеті жоқ. Әрқашан өзіңнен бастаңыз.
- Әр адам өзін қоршаған әлемге әсер етеді. Өз түйсігіңізге сеніңіз. Маңызды шешім қабылдағанда жүрегіңіздің дауысын тыңдауды ұмытпаңыз.
"Бақсы" сөзі түркі тіліндегі "бақ" (қарау, көру) түбірінен шыққан деген болжам бар. Қазақ бақсылары Қорқыт (Қорқұт) деген адамды өздеріне қамқоршы санады. Ол оғыз тайпасынан шыққан түрік, ал шешесі қыпшақ болған деген болжам бар.
Айтпақшы, Рим Папасының кітапханасында шамамен ХҮ-ХҮІ ғасырларда жазылған "Қорқыт атамның кітабы" деген еңбек бар. Онда Шығыста өте құрметті болған бір қарт: ол тақуалық өмір салтын ұстанған, данышпан болған және әскери жорықтарда хандарға батасын бергені туралы айтылады.
Бақсылардың ең маңызды қасиеті қобыз деп аталатын ерекше музыкалық аспап болып саналады. Аңыз бойынша оны Қорқыт ата өзі жасаған. Бақсыларға жүгінген қазақтар қобыз тартуды жоғарыдан алған ерекше, сирек сыйлық деп есептейді.
Бұл аспап шығаратын дыбыстардың өзі сиқырлы: олар құпия білімді ашады, жүйке жүйесін тыныштандырады және тіпті ауыр аурулардан айыға алады дейді. Қобызда ойнау, сондай-ақ ән айту, әдетте, бақсы мен аруақ арасындағы қарым-қатынаспен бірге жүреді.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
