Қазақстанда ғылыми этика қағидалары әзірленді

Ғылым және жоғары білім министрлігі ғылыми этиканың үлгілік ережелерін әзірледі, деп хабарлайды Zakon.kz.

Қағидалар заңды және жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектілеріне қолданылады.

Ғылыми әдептің негізгі қағидаттары

Шынайылық және адалдық:

• ғылыми зерттеулерді жоспарлау, орындау және бағалау процесінде ғылыми қоғамдастық сенімсіз деп таныған әдістер қолданылмайды;
• зерттеу әдіснамасы жазылады және толық, шынайы және объективті түрде ұсынылады;
• зерттеу нәтижелері қателерді және (немесе) белгісіздіктерді ескере отырып дәл ұсынылады. Қате түсіндірілген мәлімдемелер қолданылмайды;
• зерттеу процесінде қателерді азайту, оның ішінде оларды қайталау және статистикалық әдістерді қолдану бойынша шаралар қабылданады;
• ғылыми зерттеулердің нәтижелерін ұсыну процесінде мәлімдеме гипотеза, ішінара немесе толық дәлелденген ереже болып табылатындығы көрсетіледі;
• ғылыми зерттеулердің нәтижелерін жариялау үшін қарауға келіп түскен қолжазбаларға сапалы рецензия жүргізетін ғылыми басылымдар таңдалады. Қолжазбаларды сапалы рецензиясыз жариялауға қабылдайтын басылымдарда қолжазбаларды беруге және жариялауға жол берілмейді;
• жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері басқалардың жұмысын сындарлы, объективті және бейтарап бағалауды қамтамасыз ете отырып, рецензиялау процестеріне адал қатысады;
• ғылыми жұмыстарды ұсыну кезінде түпнұсқа дереккөздер келтірілген гипотезалардың, идеялардың, мәтіндердің, суреттердің және ғылыми қызметтің басқа да нәтижелерінің авторы кім екендігі түсінікті келтіріледі;
• бұрын орындалған зерттеулер мен жарияланған нәтижелерді жаңа зерттеулер ретінде ұсынуға жол берілмейді;
• дәйексөздер санын және басқа да ғылыми метрикалық көрсеткіштерді ұлғайтудың әдепке жатпайтын тәжірибелерін пайдалануға жол берілмейді;
• плагиат, ойдан шығару және бұрмалауға жол берілмейді;
• жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері сынға, өз жұмыстарын сындарлы талқылауға және баламалы көзқарастарға ашық;
• өз басылымдарында басқа зерттеушілерге және (немесе) қоғамға зиян келтіруі мүмкін қателер анықталған жағдайда, оларды түзету немесе кері қайтарып алу жөнінде шаралар қабылданады.

Жауапты жоспарлау және зерттеу жүргізу:

• жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері өз зерттеулерінің қоғам мен қоршаған орта үшін ықтимал салдарын түсінеді;
• зерттеу жүргізу кезінде барлық қатысушыларға қатысты қауіпсіздік ережелері мен әдеп нормалары сақталады;
• зерттеу нысаны ретінде адамдар мен жануарларды қамтитын барлық зерттеулер биоэтика жөніндегі комиссияның мақұлдауынан өтеді;
• зерттеуге қатысушылардың қауіпсіздігі мен қадір-қасиеті қамтамасыз етіледі, олардан ақпараттандырылған келісім алады.

Әділдік:

• ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектілері әр ұлттық тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне қарамастан ұлттың мәдениеті мен азаматтардың ерекшеліктеріне, құндылықтары мен қадір-қасиетіне құрметпен қарайды;
• авторлықты әділ бөлу және зерттеуге қатысушылардың үлесін тану қамтамасыз етіледі;
• әріптестер мен зерттеушілерді кемсітуге және қудалауға жол берілмейді.

Объективтілік:

• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ғылыми зерттеулер жүргізу және деректерді түсіндіру кезінде объективтілік пен бейтараптыққа ұмтылады;
• зерттеу нәтижелеріне бейімділік пен жеке мүдделердің әсер етуіне жол берілмейді;
• мүдделер қақтығысы болған кезде зерттеушілер зерттеуге қатысушылар мен мүдделі тұлғаларды хабардар етеді, сондай-ақ оны шешу үшін әдеп комиссиясына жүгінеді;
• ұлттық ғылыми, диссертациялық кеңестер, комиссиялар, сарапшылар мен рецензенттер мүшелерінің объективтілігіне әсер етуі мүмкін әрекеттерге жол берілмейді.

Кәсіпқойлық:

• жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері жұмысты кәсіби құзыреттілікпен, тиімділікпен және нәтижелілікпен орындайды, кәсібиліктің жоғары деңгейіне ұмтылады;
• жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері өздерінің білімдері мен дағдыларын жетілдіре отырып, өздерінің кәсіби құзыретінің жоғары деңгейін қолдайды;
• жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері өз әріптестеріне сыпайылықпен қарайды, адамгершілік қағидаттарын, адалдық, әдептілік пен әділдіктің жоғары стандарттарын ұстанады;
• басқа зерттеушілердің сыны объективті және негізделген, сондай-ақ жеке қадір-қасиетіне тіл тигізбей және кемсітпей құрметпен сөйлейді.

Құпиялылық:

• зерттеу барысында алынған құпия ақпаратты таратуға жол берілмейді;
• зерттеуге қатысушылардың дербес деректерін олардың келісімінсіз пайдалануға және таратуға жол берілмейді;
• зерттеулер жүргізу кезінде дербес деректерді қорғау және "Дербес деректер және оларды қорғау туралы" Қазақстан Республикасының Заңын сақтау қамтамасыз етіледі.

Әлеуметтік дербестік:

• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері қоғамның игілігіне және оның тұрақты дамуына ұмтылады;
• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ғылым мен технологияларды, ғылыми әдісті, зерттеу әдістерін танымал етуге және ғылыми білімді таратуға қатысады;
• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ғылым мен технологияларды қоғам игілігіне дамытуға жәрдемдеседі.

Қоғаммен қарым-қатынас:

• ғылыми білім қоғамға қолжетімді және ашық;
• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ғылыми жұмыстарды жоспарлау кезінде қоғамның сұраныстарын ескереді;
• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ғылым және технология мәселелері бойынша жұртшылықпен диалогқа қатысады.

Заңнаманы сақтау:

• зерттеулер жүргізу кезінде Қазақстан Республикасының және олардың аумағында жүргізілетін елдердің заңнамалары сақталады;
• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері заңнаманы бұзғаны үшін хабардар болады және жауапты болады.

Ғылыми әдеп саласындағы өзін-өзі жетілдіру:

• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері өзін-өзі үздіксіз жетілдіруге және әдеп қағидаттарын дамытуға ұмтылады;
• ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері өз іс-әрекеттерінің рефлексиясына және олардың мінез-құлқын түзетуге дайын;
• күрделі әдеп жағдайларда ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері сындарлы шешімдер табады.

Сондай-ақ, аккредиттелген ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет субъектілерінің ғылыми әдеп стандарттары нақтыланды.

Бұйрық 2024 жылғы 1 қыркүйектен бастап қолданысқа енгізіледі деп жоспарлануда.

Құжат 1 тамызға дейін қоғамдық талқылау үшін Ашық НҚА сайтында орналастырылған.