Алматы Орталық мешіті туралы не білеміз

Алматы Орталық мешіті неліктен «шала қазақ мешіті» аталған?

Кеңес үкіметі алғаш орнаған жылдары Алматыда 12 мешіт болған. Тарихи деректерде олар Шала қазақ мешіті, Татар мешіті, Ұйғыр мешіті, Дүнген мешіті және тағы басқаша аталған. Осыған қарап олардың әрбірі түрлі этникалық топтардың қаражат-күшімен салынғанын байқауға болады.

Мегаполистегі көне, ең үлкен әрі тарихи жәдігер саналатын құлшылық орны – Алматы Орталық мешіті. Бұл ғимарат республикадағы сәулетті зәулім мешіттер қатарына кіреді. Мешіттің тарихы тереңде жатыр. Қазіргі ғимараттың орнында бұрын Верныйдағы ең алғашқы мешіттердің бірі болып саналатын шырша ағашынан салынған мешіт болған. Оның көлемі шамамен 100 шаршы метрге жеткен. Атап өту керек, нақты қай жылы салынғандығы туралы әлі күнге дейін дерек жоқ. Бұл ғибадат орнын кезінде «Шала қазақ мешіті» деп атаған.

Шала қазақ мешіті 1930 жылы Алматы қаласы кеңесі президиумының шешімімен жабылады. Одан соң әртүрлі мақсатта, мысалы, №175 жұмысшылар заводының жатақханасы, емдік-өндіріс комбинатының эвакуация госпиталі, емдік-өндіріс комбинатының конторы ретінде пайдаланылған.

Мешіттің қайта ашылу тарихы

Әбу Ханифа ғылыми-зерттеу орталығының директоры, профессор Шамшәдин Керімнің «Алматы мешіті қалай қайтарылды?» мақаласындағы дерекке сүйенсек, 1943 жылы Орта Азия және Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы құрылып, бірең-саран мешіттерді қайтара бастады. Діни істерді тікелей қадағалау 1944 жылы дүниеге келген КСРО Халық Комиссарлары кеңесі жанындағы Діни культтер істері кеңесінің құзіретінде еді. Белгіленген тәртіпке сай жергілікті билік мешітті қайтаруға қатысты жамағаттың әр өтінішін қатаң саралап, ұсынысты Кремльге жіберіп, жоғары жақтың құптауымен ғана іске асырды. Алайда басқа мекемелерге пайдалануға берілген мешіттерді қайта босату оңайға соқпады.

1943 жылдың қарашасында Алматы мұсылман қауымы Қалалық кеңестен осы Пушкин көшесі, 28-үйдегі бұрынғы мешітті қайтарып беруді өтінеді. Көп ұзамай Қалалық кеңес тарапынан аталған ғимаратты діндарға мешіт етіп қайтаруға шешім қабылданып, үкіметтің келісімі берілсе де, қайтарылуы туралы шешім орындалмай, іс созылады. 1945 жылы Алматы жамағаты шарасыздықтан КСРО Жоғары Кеңесі Президиумының Төрағасы М.И.Калининге шағымдануға мәжбүр болады. М.И.Калининге хат сауатты, дәлелді, жинақы жазылған. Хатты жазғандар сол кездегі ең жоғары құжат – Конституция бабына сүйенген.

Хаттан үзінді:

Алматы қаласында бұрын 12 мешіт болған, бұлардың бәрі діндар мұсылмандардың қарамағынан тартып алынған. Қаз КСР Халық Комиссарлары кеңесінің (Совнарком) қаулысымен аталған мешіттердің біреуі босатылуы тиіс және Діни басқарма қарамағына ғибадат жасауға қайтарылуы керек. Осыған қарамастан үкіметтік жергілікті ұйымдар әлі күнге көрсетілген мешітті бермей отыр, сол себепті діндар мұсылмандар намазын жеке үйдің ауласында оқып келеді. Ұлы мереке Ораза айт намазы да көшеде оқылды. Бұл Отан соғысы күндері герман фашизмі мен жапон милитаризмін жеңіп шығуға ұйымдасқан әрі жүйелі түрде үлкен материалдық көмек жасаған көптеген мұсылман діндарлары тарапынан реніш тудырды. Енді мұсылмандар екінші ұлы мерекесін салтанатты түрде өткізгісі келеді, сол үшін өкілдер Сізге Алматы қалалық кеңесіне бір мешітті босатып беруді міндеттеуіңді өтінеміз. Біз Сізден КСРО Конституциясына негізделген талабымызды қанағаттандыруды және Өзіңіздің қолданған шараны мына мекен-жайға хабарлауыңызды сұраймыз.

Алматы қаласы, Гоголь көшесі, Үсенов Садыққа. 20.ІХ.45 ж. Алматы қаласы мұсылмандарының тапсырмасы бойынша»

Шамшәдин Керімнің зерттеуінше, 1945 жылдың 20 қарашасында КСРО Халық Комиссарлары кеңесі жанындағы Діни культтер істері Кеңесінің төрағасы И.Полянский Қаз КСР Халық Комиссарлар кеңесінің төрағасы Н.Оңдасыновқа хат жазып, Алматы қаласындағы Пушкин көшесі №28 үйдегі мешіттің әлі ашылмай отырғанын айтып, тағы да өтініш білдіреді.

1945 жылдың 22 қарашасында КСРО Діни культтер істері кеңесінің Қазақстан бойынша өкілі Н.Сабитов Республика басшылары Н.Оңдасынов пен Ж.Шаяхметовке ресми хат жазып, мұсылмандардың қос айт және жұма намаздарын ашық аспан астында оқуы діни культтер қағидасына қайшы келетінін айтып, осы мәселенің оң шешілуіне жәрдемдесуін сұрайды.

1945 жылдың 17 желтоқсанында республика астанасының жамағаты Қаз КСР Халық Комиссарлар кеңесінің Н.Оңдасыновқа хат жазып, мешітті қайтарып беруді тағы да өтінеді.

Алматы Орталық мешітінің қайта салынуы

Ұзақ уақыт болған арпалыс арқасында қайтарылған ескі ғимарат Кеңес дәуірінде Алматыдағы жалғыз мешіт ретінде жұмыс істеп тұрды. Сол кезден бұл жер «Орталық мешіт» аталып кетті. Ескі «Шала қазақ мешітінің ғимараты 1993 жылы қазіргі Алматы Орталық мешітінің құрылысына байланысты бұзылды. Құрылысты Алматы әкімдігі қаржыландырған. Алайда ғимарат құрылысы қаражатқа байланысты созылып 1999 жылы аяқталды. Жобаның сәулетшілері – Сұлтан Баймағамбетов, Ш.Шарапиев және Қазбек Жарылғапов.

2021 жылдың мамыр айынан бері Алматы Орталық мешітінің бас имамы қызметін Төлеби Оспан атқарып келеді.

Қазір қаланың 47 мешітінде, оның ішінде Алматы Орталық мешітінде де тарауих намаздарында Құран хатым түсіріліп жүр.