Қазіргі уақытта дауларды реттеу мәселелеріне көбірек көңіл бөлінуде. Қазіргі жағдайда қақтығыстарды реттеудің көптеген әдістері бар, онда әлсіреу әдісі кеңінен қолданылады. Жанжалды жоюды оның құрылымдық элементтерін жоятын сыртқы күштің әсерінен болатын жанжалды тоқтатудың тәуелсіз әдісі ретінде қарастыра отырып, жанжалды шешумен шатастырмау керек.
Жанжал процесіне араласу жанжалды реттеу, шешу сияқты формаларды алады. Жұмсарту мақсатында қақтығысты реттеу қатынастарды басқа деңгейге ауыстыруға бағытталған, осылайша жанжал реттеледі сондықтан жанжал болжалды болып табылады және экономикалық және әлеуметтік шығындарды азайтуға бағытталған.
Даулардың көпшілігі үшінші тараптың (медиация, партисипатив) қатысуымен шешіледі және консенсус негізінде жүзеге асырылады. Тараптарға жәрдемді сот органдарына жүгінбей дауларды шешуге арналған медиаторлар көрсете алады.
Негізінен, тараптар дауды шешу үшін сотқа жүгінеді, даудың жоқтығына қарамастан, оны соттан тыс реттеу мүмкіндігін түсінеді.
Азаматтық заңнамада татуластыру рәсімін енгізу азаматтық процестің кез келген сатысында дауды тиімді реттеуді дамытуға серпін берді.
Ең негізгілерінің бірі талап арызды қабылдау кезеңінде – 10 жұмыс күні ішінде татуласуды жүргізу болып табылады, бұл артық уақытты, ақшаны және жағымсыз эмоцияларды болдырмауға мүмкіндік береді.
Бұл ретте тараптар татуластыру рәсімінің тәсілін дербес таңдайды, яғни сотта татуласу келісімін жасасуға, онда өзара қолайлы жағдайлар бекітілетін болады немесе медиатордың (медиатор судьясының) көмегін пайдалануға құқылы, ол сіздің араңызда балалардың тұрғылықты жерін айқындау шарттарын келісу бойынша келіссөздер жүргізуге (дауды медиация тәртібімен реттеуге) не соттың қатысуынсыз адвокаттар арқылы тұрғылықты жерін айқындау шарттары туралы уағдаласуға көмектеседі (партисипативтік рәсім).
Бітімгерлік әңгіме барысында тараптарға дауды реттеуге көмек көрсетіледі және істі бейбіт жолмен аяқтау ұсынылады.
Статистикалық мәліметтерге сәйкес ағымдағы жылдың бірінші тоқсанында Қарағанды облысының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотында (бұдан әрі – сот) даулардың 35% - ы реттелді.
Қазіргі уақытта мамандандырылған отбасылық соттардың соттылығын белгілейтін заңнамалық түзетулер енгізу, отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы қызметті үйлестіретін бірыңғай консультативтік орган құру, отбасылық ресурстық орталықтарды үйлестіру жөніндегі жергілікті атқарушы органдардың құзыретін күшейту және отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқыққа қайшы әрекеттер үшін жауапкершілік үшін республика соттарында "отбасылық сот"пилоттық жобасы іске асырылуда.
Соттар мүдделі тұлғалармен (дағдарыс орталығы, психологтар, әлеуметтік қызметкерлер, медиаторлар) бірлесіп, неке-отбасы дауларының деңгейін төмендетуге бағытталған профилактикалық жұмыс жүргізеді.
Жобаны іске асыруды талдау тұтастай алғанда, жүргізіліп жатқан жұмыс оң нәтиже беретінін, яғни ажырасулар санын азайта отырып, баланың тұрғылықты жерін анықтауға, балалармен қарым-қатынас тәртібін айқындауға, мүлікті бөлуге және басқаларға байланысты басқа да даулар алынып тасталатынын көрсетті
Мен отбасылық дауларға толығырақ тоқталғым келеді, өйткені мұндай даулар көп. Талап арызды қабылдау сатысынан бастап, мәні бойынша қарауға дейін отбасыларды сүйемелдеу мақсатында "отбасылық сот" пилоттық жобасы іске асырылуда.
Қарағанды облысының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сотқа жүгінген ата-аналар туындаған жанжалды талқылап, сотқа жүгінуге емес, келісуге тырысады. Жиналған қорлауды ұмытпай, оларды балалар арқылы өтеуге тырысады, бірақ әңгіме барысында олар мұндай мінез-құлықтың пайдасыздығы мен қауіптілігін түсінеді.
Мысалы, балалармен алдағы қарым-қатынастың нақты жоспарларын талқылай отырып, әке мен ана болашақ пен балалар туралы не ойлау керектігін түсінеді. Бұл бұрынғы ерлі-зайыптылар М-да болды, онда әкесінің кәмелетке толмағандармен қарым-қатынасы сәтсіз болды. Татуластырушының көмегімен ата-аналар ыңғайлы кестеге келді, ол тек ата-аналарға ғана емес, балалардың жас ерекшеліктері мен тілектерін де ескереді.
Баланың тұрғылықты жерін анықтау туралы дау бойынша 11 жастағы А.–ның ата-анасы кәмелетке толмаған баланың анасымен Қазақстан Республикасынан тыс жерге тұрақты тұруға кеткен кезде тұрғылықты жері туралы келісті. Тараптар олардың қызы үшін қаншалықты жақсы болатындығы және оны екінші ата-анасымен үнемі байланыста ұстау туралы келісімге келді.
Жанжалдың жарамдылығын мойындау оны түсіндіруге қадам жасауды білдіреді, өйткені оны шешудегі қиындықтар, әдетте, түсіндіруден басталады.
Тараптардың бірі өз әрекеттерін жасыруға тырысып, кез-келген жанжалды жағдайды жоққа шығаратын жағдайлар бар.
Позицияларды үйлестіру туралы сөз болғанда, қарым-қатынас жалпы құндылықтарды, көзқарастарды қалыптастырады, сондай-ақ эмоциялардың әсерін бейтараптайды.
Осыған ұқсас мысал-кәмелетке толмаған баламен қарым-қатынас тәртібін өзгерту туралы дау бойынша онлайн татуласу.
Жағдайлардың өзгеруіне байланысты Тараптар ерікті түрде уақыт пен апта сайынғы кестенің өзгеруіне байланысты баламен қарым-қатынастың басқа тәртібі мен шарттарын анықтау арқылы медиативті келісім жасады.
Қол жеткізілген келісім ата-ананың баламен қарым-қатынас жасау құқығын қорғауға мүмкіндік берді.
Медиация шеңберінде келіссөздер жүргізу процесі барлық тараптарға қалыптасқан жағдайды шешуде ортақ пікірге келуге, ымыраны табуға не тараптарды отбасылық қатынастарды сақтауға немесе мүлікке, балаларды күтіп-бағу және тәрбиелеу мәселелеріне байланысты болуы мүмкін психологиялық немесе құқықтық проблемалардың шешімін барынша жанжалсыз табуға көмектеседі. Медиацияның көмегімен тараптар жағдайға жаңаша қарайды және өздерінің перспективаларын, басымдықтары мен мүдделерін бағалайды, сол арқылы олардың арасында туындаған қақтығысты бірлесіп еңсеруге қабілетті болады.
Бұл процедураны отбасылық жанжалдарды шешу саласында қолдану өз саласының ерекшелігіне байланысты негізделген және қисынды.
Динара Мутубаева,
Қарағанды облысының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының төрағасы
