"Секуляризм" немесе зайырлылық діннің азаматтық істер мен мемлекеттен бөлінуі ретінде анықталады. Зайырлы мемлекеттерте адамдар діни сеніміне байланысты дискриминацияға ұшырамайды. Зайырлы мемлекет дінге және оның қызметіне араласпауы керек, ал заңдар мен саяси шешімдерде сенім рөл атқармауытиіс. Егер ел шынайы діни бостандыққа ие болғысы келсе, зайырлы мемлекет құру өте маңызды.
Қай елдер зайырлы мемлекеттер болып табылады?
Зайырлы мемлекеттерде демократиядан бастап абсолютті монархияға дейінгі кез-келген басқару формасы болуы мүмкін. Дінтану ғылымында заманауи демократиялар діни сенім бостандығы қағидаттары мен діни көшбасшылардың саяси шешім қабылдау күшінің болмауына байланысты зайырлы деп танылады.
Зайырлы емес мемлекеттің мысалы ретінде ресми түрде мұсылман елі болып табылатын Сауд Арабиясын айтуға болады. Саудтардың көпшілігі сунниттер, ал шииттер халықтың шамамен 10-15% құрайды. Құқықтық жүйе шариғатқа, Құраннан алынған ислам заңдарына және ислам пайғамбары Мұхаммедтің дәстүрлеріне негізделген.
Америка Құрама Штаттары көбінесе "конституциялық зайырлы" болып саналады. АҚШ конституциясында: "Конгресс дінді құрметтейтін немесе дінді еркін ұстануға тыйым салатын заңдар қабылдамайды" делінген. АҚШ Конституциясының алтыншы бабында "АҚШ-та біліктілік критерийі ретінде кез-келген кеңсесінде немесе үкіметтік қорында ешқашан діни сынақ(тест) талап етілмейді" делінген. АҚШ үкіметі мен дін арасындағы айырмашылық деңгейі туралы пікірталастар жалғасуда. АҚШ өзін зайырлы мемлекет деп жариялағанымен, адалдық антында дінге сілтемелер әлі де бар.
Франция, Мексика, Оңтүстік Корея және Түркия конституциялық тұрғыдан зайырлы болып саналады, дегенмен олардың зайырлылығы әр түрлі. Мысалы, Үндістандағы зайырлылыққа мемлекеттің дінге қатысуы кіреді, ал Франциядағы зайырлылыққа кірмейді. Францияда секуляризацияның ұзақ тарихы француз революциясынан басталады. Францияның зайырлы мемлекет екендігі туралы Франция Конституциясының 1-бабында зайырлылық негізгі ұғым болғанымен, бұл мемлекеттің шіркеуді басқаруға тартуына кедергі болмайды. 1905 жылдан бастап француз тілінде зайырлылыққа қол жеткізуге бағытталған бірнеше саясат жүргізілді. Ал, Австралияға келетін болсақ, Австралия конституциясының 116 бөлімінде:
"Достастық қандай-да бір дінді құруға, қандай-да бір діни практиканы қолдануға немесе кез-келген дінді еркін ұстануға тыйым салуға қатысты ешқандай заң шығармайды, сонымен қатар Достастық шеңберіндегі кез-келген кеңсе немесе қоғамдық сенім үшін біліктілік ретінде діни сынақ талап етілмейді".
Иэн Бенсон секуляризация типологиясын дамытуда 2000 жылы "Ескертулер туралы" мақаласында көмектесті:
1. позитивті зайырлы: мемлекет белгілі бір діннің діни сенімдерін қолдамайды, бірақ жалпы діндерге қолайлы жағдай жасай алады;
2. негативті зайырлы: мемлекет дінге қатысты мәселелерде құзыретті емес, бірақ жалпы пайдаға қауіп төндірмейтін діни көріністерге тосқауыл қоятындай әрекет етпеуі керек;
3. инклюзивті зайырлы: мемлекет белгілі бір дінмен басқарылмауы немесе оған бағытталмауы керек, бірақ әртүрлі діни топтардың, оның ішінде діни емес топтардың барынша кең қатысуын қамтитындай әрекет етуі керек.
4. бейтарап зайырлы: мемлекет дінсіз екендігі айқын және дінді қандай-да бір түрде қолдамауы керек;
Канадалық философ Чарльз Тейлор өзінің "Зайырлы дәуір" кітабында зайырлылықтың үш түрлі формасын бөліп көрсетті.
Біріншіден, зайырлылық Құдай мен дінді қоғамдық саладан толықтай аластатуды білдіруі мүмкін. Францияда зайырлылықтың осындай нұсқасы бар. Франциядағы мемлекеттік мектептерде оқитын балаларға мемлекеттік қызметкерлер сияқты ашық діни рәміздер киюге тыйым салынады.
Тейлордың зайырлылықтың екінші формасы халықтың діндарлығының деңгейіне қатысты. Бұл нұсқада діни нанымдар мен әдет-ғұрыптардың айтарлықтай төмендеуі байқалады.
Тейлордың зайырлылықтың үшінші нұсқасында діни сенім мемлекет үшін де, оның халқы үшін де бір ғана ортақ дүние болып табылады. Дін қоғамдық ортадан алынып тасталмайды.
Адам мен қоғам өмірінде діннің әлеуметтік орнын жоғалтуын бейнелейтін және қазіргі заманның ажырамас қасиеті саналған секуляризация ұғымы заманауи әлемде жаңа тұрғыда қарастырылуда. Секулярлы қоғам кеңістігінде діннің саясатқа, экономикаға, мәдениетке ықпалының күшеюі нақты қоғамдық өмірдегі діндарлық пен секулярлық арасындағы арақатынас формасына байланысты өрбиді.
Әліп Тұрсынғали Төреғалиұлы, Гуманитарлық ғылымдар магистрі, дінтанушы, Қазақстан халық партиясының АҚФ-ның жастар қанатының басшысы
