Азық-түлік – басты басымдық
Ұлттық статистика бюросының мәліметіне сүйенсек, бір қазақстандықтың орташа ақшалай шығыны 2025 жылдың ІІ тоқсанында 1 023 254 теңгені құрады. Бұл соманың 91%-дан астамы – 933 868 теңге тұтынушылық қажеттіліктерге жұмсалған.
Тұтынудың мұндай жоғары үлесі – халықтың табысы салыстырмалы түрде төмен екенін көрсететін көрсеткіш.
Тұтыну құрылымында азық-түлік тауарлары басым (52% немесе 536 210 теңге). Бұл – көпшілік үшін азық-түлікке жұмсалатын шығындар бірінші орында екенін білдіреді. Одан кейінгі орында – азық-түлік емес тауарлар (22%) және ақылы қызметтер (20%).
Қаржылық міндеттемелер ерекше назар аударады. Несиелер мен қарыздарды өтеуге жұмсалатын сома – 66 451 теңге, бұл жалпы шығындардың шамамен 6,5%-ын құрайды. Бұл қызметтерге кететін шығынмен шамалас, яғни халықтың қарыз жүктемесі айтарлықтай жоғары екенін көрсетеді.
Аймақтар арасындағы айырмашылықтар
Қазақстан өңірлерінде шығындар деңгейі бойынша үлкен айырмашылық бар. Ең көп жұмсайтын аймақ – Ұлытау облысы, мұндағы орташа тоқсандық шығын – 1 449 775 теңге. Алдыңғы қатарда Қызылорда, Павлодар, Қарағанды және Атырау облыстары да бар. Астана мен Алматы қалалары жеке тұр – сәйкесінше 1 193 186 және 1 094 752 теңге.
Ең төменгі көрсеткіш – Шымкент қаласында (831 393 теңге), одан кейін Қостанай, Абай, СҚО және ШҚО.
Ұлытау мен Шымкент арасындағы айырмашылық – 1,74 есе.
Құрылымдық ерекшеліктер
Ұлытау облысы ең көп шығын жасайтын өңір болса да, мұндағы тұрғындар несиелік жүктеме бойынша да алда – 275 394 теңге немесе барлық шығындардың 19%-ы.
Қызылорда облысында азық-түлікке жұмсалатын сома өте жоғары – 556 804 теңге, сонымен қатар қарыз жүктемесі де айтарлықтай (129 014 теңге). Бұл тұрғындардың тіпті негізгі қажеттіліктерге несие алуға мәжбүр екенін көрсетеді.
Алматы мен Астана қалаларында мегаполиске тән шығын құрылымы байқалады: азық-түлікке шығын аз, қызметтерге – көп. Алматыда туыстарға көрсетілетін қаржылай көмек те байқалады (7 471 теңге), бұл қаланың әлеуметтік орталық ретіндегі рөлін дәлелдейді.
Шымкентте барлық баптар бойынша ең төменгі шығындар тіркелген, соның ішінде несиелерге де (12 708 теңге). Бұл қаланың ел бойынша ең аз қарызданған өңір екенін білдіреді.
Қала мен ауыл айырмашылығы
Қала тұрғындарының орташа шығыны – 1 044 288 теңге, ауылдікі – 975 766 теңге. Қалалықтар ақылы қызметтер мен азық-түлік емес тауарларға көбірек жұмсайды, сонымен қатар олардың несиелік жүктемесі жоғары (69 305 теңге), ауыл тұрғындарында бұл көрсеткіш – 60 009 теңге.
Ауылдықтар азық-түлікке көбірек шығындалады (537 083 теңге), несиелер мен қызметтерге аз жұмсайды, бұл олардың салыстырмалы түрде "өзін-өзі қамтитын" өмір салтын ұстанатынын көрсетеді.
Бірақ кейбір ерекшеліктер де бар:
- Алматы облысында ауыл тұрғындарының шығындары (1 038 447 теңге) қала тұрғындарынан (853 803 теңге) жоғары.
- Қызылорда облысында бұл айырмашылық тіпті айқын: ауылда – 1 337 838 теңге, қалада – 1 029 390 теңге. Ауылдық жерлерде несиелік жүктеме өте жоғары – 138 691 теңге.
2025 жылдың I тоқсанымен салыстыру
Қаңтар-наурыз айларында шығындар былай бөлінді:
- Азық-түлік – 50,1%
- Азық-түлік емес тауарлар – 23,2%
- Қызметтер – 18,4%
Қыркүйекке қарай жалпы жағдай көп өзгерген жоқ: азық-түлікке жұмсалатын шығындар бұрынғысынша негізгі бөлікті алып отыр, бұл экономиканың құрылымдық өзгерістерге баяу бейімделетінін көрсетеді.
Өңірлік айырмашылықтар әлі де айқын. 2025 жылдың көктемінде азық-түлікке ең көп жұмсайтын өңірлер – Түркістан (59,9%), Жамбыл (58,7%) және Алматы (57,5%) облыстары болған. Ең төменгі көрсеткіштер – Қарағанды (42,3%), Ақмола (43,5%) және Астана (43,8%) қалаларында. Қазір бұл жағдай өзгерген, себебі жазда оңтүстік аймақтарда жеміс-жидек пен көкөністер арзандайды.