Қағидалар қоғамның ғылым мен технологияға деген сенімін қамтамасыз етеді және оның әлеуметтік прогресс пен тұрақты даму мүдделеріндегі рөлін арттырады. Қағидалар ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілеріне қолданылады.
Осы Қағидаларда мынадай ұғымдар пайдаланылады:
- биоэтика – өмір туралы ғылымның жаңа жетістіктерін қолданудың моральдық, әлеуметтік, құқықтық аспектілерін талдау мақсатында биомедициналық және гуманитарлық ғылымдарды біріктіретін пәнаралық ғылыми бағыт;
- ғылыми әдеп–ғылыми және (немесе) ғылыми — техникалық қызмет субъектілері ұстанатын әдеп қағидаттарының, қағидалары мен нормаларының жиынтығы;
- ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері – ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар.
Ғылыми әдептің негізгі қағидаттары
- шынайылық және адалдық;
- жауапты жоспарлау және зерттеу жүргізу;
- әділдік;
- объективтілік;
- кәсіпқойлық;
- құпиялылық;
- әлеуметтік дербестік;
- қоғаммен қарым-қатынас;
- заңнаманы сақтау;
- ғылыми әдеп саласындағы өзін-өзі жетілдіру.
Ғылыми әдептің негізгі нормалары
Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері:
- ғылыми зерттеулерді жоспарлау, орындау және бағалау процесінде ғылыми қоғамдастық сенімсіз деп таныған әдістерді қолданбайды;
- зерттеу әдіснамасы жазылады және толық, шынайы және объективті түрде ұсынады;
- зерттеу процесінде қателерді азайтады, оның ішінде оларды қайталау және статистикалық әдістерді қолдану бойынша шаралар қабылдайды;
- ғылыми зерттеулерді жоспарлау, орындау және бағалау процесінде ғылыми қоғамдастық анық емес деп таныған әдістерді қолданбайды;
- қателерді және (немесе) белгісіздіктерді ескере отырып, зерттеу нәтижелерін дәл ұсынады, қате түсіндірілуі мүмкін мәлімдемелерді пайдаланбайды;
- зерттеу барысында, оның ішінде статистикалық әдістерді қайталау және пайдалану арқылы қателерді азайту жөнінде шаралар қабылдайды;
- мәлімдеме гипотеза, ішінара немесе толық дәлелденген ереже екенін көрсетеді;
- зерттеу нәтижелерін жариялау үшін сапалы рецензияланған ғылыми басылымдарды таңдайды, қолжазбаларды тиісті рецензиялаусыз қабылдайтын басылымдарға жүгінбейді;
- рецензиялау процесіне адал қатысады, жұмыстарға сындарлы, объективті және бейтарап баға береді;
- келтірілген гипотезалардың, идеялардың, мәтіндердің, суреттердің және ғылыми нәтижелердің авторы кім екені түсінікті болатындай түпнұсқа дереккөздерді келтіреді;
- бұрын орындалған зерттеулерді және жарияланған нәтижелерді жаңа зерттеулер ретінде ұсынбайды;
- дәйексөздер санын және ғылымиметриялық көрсеткіштерді ұлғайтудың этикалық емес практикасын пайдаланбайды;
- мәтінді, идеяларды, гипотезаларды, қорытындыларды, әдістерді, зерттеу нәтижелерін, графиктерді, кодтарды, суреттер мен авторлардың туындыларын авторға және қарыз алу көзіне сілтеме жасамай пайдалануға және беруге, сондай-ақ басқа тілден аударылған мәтінді пайдалануды, ойдан шығаруды қоса алғанда, мағынасын өзгертпей сөздер мен өрнектерді синонимдік ауыстыра отырып, авторлардың мәтінін пайдалануға жол бермейді және бұрмалау;
- өз жарияланымдарында зерттеушілерге және (немесе) қоғамға зиян келтіруі мүмкін қателер анықталған кезде оларды түзету немесе кері қайтарып алу жөнінде шаралар қолданады;
- қатысушыларға қатысты зерттеулер жүргізу кезінде қауіпсіздік қағидалары мен әдеп нормаларын сақтайды;
- биометика жөніндегі комиссияның оң қорытындысы болған кезде биомедициналық зерттеулер жүргізеді;
- зерттеуге қатысушылардың қауіпсіздігі мен қадір-қасиетін қамтамасыз етеді, олардан ақпараттандырылған келісім алады;
- шығу тегіне, әлеуметтік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, діни нанымына немесе кез келген өзге де мән-жайларға қарамастан әрбір ұлттық мәдениеттің және азаматтардың ерекшеліктеріне, құндылықтары мен қадір-қасиетіне құрметпен қарайды;
- авторлықты әділ бөлуді және зерттеуге қатысушылардың үлесін тануды қамтамасыз етеді;
- әріптестер мен зерттеушілерді кемсітуге және қудалауға жол бермейді;
- ғылыми зерттеулер жүргізу және деректерді түсіндіру кезінде объективтілік пен бейтараптыққа ұмтылады;
- жеке мүдделердің зерттеу нәтижелеріне біржақтылығы мен ықпалына жол бермейді;
- мүдделер қақтығысы болған кезде зерттеуге қатысушылар мен мүдделі тұлғаларды хабардар етеді, сондай-ақ оны реттеу үшін этикалық комиссияға жүгінеді;
- ғылыми кеңестер, комиссиялар мүшелерінің, сарапшылар мен рецензенттердің объективтілігіне ықпал етуге қабілетті іс-әрекеттерге жол бермейді;
- зерттеушілерді объективті және негізді түрде сынайды, мұны құрметпен, қорлаусыз және қадір-қасиетін қорлаусыз білдіреді;
- зерттеу барысында алынған құпия ақпаратты таратпайды;
- зерттеуге қатысушылардың дербес деректерін олардың келісімінсіз жинамайды және өңдемейді;
- зерттеу жүргізу кезінде дербес деректерді қорғауды және "Дербес деректер және оларды қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының сақталуын қамтамасыз етеді;
- қоғамның игілігіне және оның орнықты дамуына ұмтылады;
- ғылым мен технологияларды, ғылыми әдісті, зерттеу әдістерін танымал етуге және ғылыми білімді таратуға қатысады;
- қоғамның игілігі үшін ғылым мен технологияларды дамытуға жәрдемдеседі;
- ғылыми жұмыстарды жоспарлау кезінде қоғамның сұраныстарын ескереді;
- ғылым және технология мәселелері бойынша жұртшылықпен диалогқа қатысады;
- Қазақстан Республикасының және зерттеулер жүргізілетін елдердің аумағында заңнамасын сақтайды;
- өзін-өзі үздіксіз жетілдіруге және этикалық қағидаттарды дамытуға ұмтылады;
- күрделі этикалық жағдайларда сындарлы шешімдер табады.
Жеке тұлғалар болып табылатын ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері:
- сынға, өз жұмыстарын сындарлы талқылауға және баламалы көзқарастарға ашық;
- өз зерттеулерінің қоғам мен қоршаған орта үшін әлеуетті салдарын ұғынады;
- жұмысты кәсіби құзыреттілікпен, тиімділікпен және нәтижелілікпен орындайды, кәсібиліктің жоғары деңгейіне ұмтылады;
- өздерінің кәсіби құзыретінің жоғары деңгейін қолдайды, өздерінің білімдері мен дағдыларын жетілдіреді;
- әріптестеріне сыпайылықпен қарайды, адамгершілік қағидаттарын, адалдықтың, әдептілік пен әділдіктің жоғары стандарттарын ұстанады.
Ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет субъектілері ғылыми және (немесе) ғылыми-техникалық қызмет шеңберіндегі ғылыми, ғылыми-техникалық жобалар мен бағдарламаларды жүзеге асыратын кезде Қағидаларды ұстанады.
Бұйрық 2024 жылғы 7 желтоқсаннан бастап қолданысқа енгізіледі.
Оқи отырыңыз
