Цифрландыру мен жасанды интеллект тау-кен металлургия кешеніне екінші тыныс бере ала ма

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Жолдауында тау-кен металлургия кешенін (ТМК) елдің индустриялық қаңқасының тірегі деп атады. Алайда, қазіргі уақытта оның мүмкіндіктері шегіне жетті – инвестициясыз, жаңа технологияларсыз және тұрақты ережелерсіз бұл салада ұзақ мерзімді даму мүмкін емес.

Мәселенің шығу жолы – цифрландыру. Ол шығындарды азайтуға, реттеуді ашық етуге, "жасыл" бағытты қолдауға және саланың ғылыми негізін күшейтуге мүмкіндік береді.

Геологиялық барлау

Талдаушы Марат Шибұтов, "Қазақстандағы ТМК: экономикаға үлесі мен орнықты даму перспективалары" зерттеуінің авторы, "жеңіл өндіріс" дәуірінің аяқталғанын айтады – ірі кен орындары игеріліп болды. Енді барлау мен өндіруге көп инвестиция қажет, техниканың тозуы жоғары, мамандар жетіспейді, ал шалғайдағы кен орындарын игеру қымбаттап және күрделене түсуде. Қазақстанда геологиялық барлауға жұмсалатын қаражат басқа ресурс елдерімен салыстырғанда бірнеше есе аз – бір шаршы шақырымға шаққанда шамамен 63 доллар, ал Канада мен Аустралияда бұл көрсеткіш 300 доллар шамасында. Минералдық база жылына тек 30%-ға ғана толығады, ал бюджеттік қаржыландыру ондаған есе қысқарған. Бұл жағдайды цифрлық жер қойнауы модельдері мен жасанды интеллект өзгерте алады: үлкен деректерді талдау арқылы қорларды дәлірек бағалап, жобалардың құнын азайтып, артық шығынсыз жаңа кен орындарын ашуға болады.

Салық және реттеу

ТМК-дағы инвестициялық цикл 10-15 жылға дейін созылады және тұрақты ережелерді қажет етеді. Сала мамандарының айтуынша, салық жүйесі кемінде бірнеше жыл алға болжанатын болуы тиіс. Қиындықтың тағы бірі – заңнаманың бытыраңқылығы: Жер қойнауы туралы кодекс, Экологиялық және Жер кодекстері өзара қиылысып, қарама-қайшылықтар туғызады. Мұны цифрлық интеграция арқылы шешуге болады: ЖИ салық, геология және экология деректерін бір жүйеде талдап, теңгерімді шешімдер ұсына алады.

Экология

2025 жылдан бастап кәсіпорындар ең озық қолжетімді технологияларды (ЕҚТ) енгізіп, кешенді экологиялық рұқсаттар алуға міндетті. Сала өкілдері үшін бұл – әрі қымбат, әрі күрделі процесс. Қазіргі жабдықтардың шамамен 80%-ы тозған, ал оларды жаңартуға орасан қаражат қажет. Сонымен қатар, Экологиялық кодекстің жаңартылуына бейімделу үшін уақыт керек. Мұнда да шешім – икемді көшу: дайын компанияларды қолдау, басқаларына – уақытша жеңілдіктер. Цифрлық шешімдер арқылы шығарындылар мен энергия тұтынуды азайтудың оңтайлы жолдарын есептеуге болады, бұл экологиялық талаптар мен өндірістің тұрақтылығын ұштастыруға көмектеседі.

Ғылым және бюрократия

Жер қойнауы туралы кодекске сәйкес, компаниялар өндірістік шығындарының 1%-ын ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) бағыттауы тиіс. Бұрын бұл қаражат тікелей зауыт ғылымына және қолданбалы жобаларға жұмсалатын, ал қазір ол бюджетке орталықтандырылып түседі. Бұл тиімділікті төмендетеді, себебі өндіріс жедел әрі нақты шешімдерді талап етеді. Қазір компромистік шешім қарастырылуда: қаржының 30%-ын геологиялық барлауға (бұл салада қор тапшылығы өте жоғары), ал қалғанын зауыттық ғылым мен цифрландыруға бағыттау ұсынылуда. Жасанды интеллект пен зауыттардың цифрлық егіздерін пайдалану тиімділікті түбегейлі арттыра алады. Президент атап өткендей, геологиялық барлау ғылымға сүйенуі тиіс. Осы мақсатта Реттеуші интеллект орталығы құрылуда, ол заңдарды жүйелеп, бизнестің жұмысын жеңілдетуге бағытталған. Егер бұл механизм іске қосылса, ғылым мен инновациялар ТМК-ны дамытуға серпін бере алады.

Алдағы бағыт

ТМК-ға басқа да факторлар қысым көрсетуде: әлеуметтік жүктеме, энергия мен көлік тарифтерінің жоғарылығы, инфрақұрылым тапшылығы, санкциялар және металл бағасының құлдырауы. Дегенмен, саланың әлеуеті өте жоғары. Мемлекет те қадам жасап жатыр: жаңа Салық кодексінде барлау мен қайта өңдеу шығындары ескерілді, жетілген кен орындары үшін салық мөлшерлемелері төмендетілді, даму Жол картасы әзірленуде.

"Атамекен" ҰКП төрағасының орынбасары Гүлнара Бижанованың пікірінше, цифрландыру мен жасанды интеллект жаңғыртудың негізіне айналуы тиіс. Олар кен орындарын басқаруға, экологиялық бақылауға және жоғары технологиялық өндірістерді іске қосуға жаңа тәсілдер береді.

Егер ғылым, бизнес және мемлекет күш біріктірсе, ТМК Қазақстан экономикасының жаңа өсу нүктесіне айнала алады. Жасанды интеллект пен цифрландыру бұл саланың дағдарысын жаңару мүмкіндігіне айналдыра алады.