Бензин бағасы неге өсе береді? Себептері мынау
24.kz
1. 2009 жылдан бастап мұнай-газ, энергетика тақырыптары бойынша көптеген талдаулар жүргіземін. Ал, 2016 жылдан бері "Байдильдинов. Нефть" деген авторлық бағдарламамды жүргізіп келемін. Мұнай-сервис саласында жұмыс жасадым және бизнеспен айналыстым. Ішкі нарықтағы бағалар мен баға белгілеу бойынша Қазақстандық БАҚ-тарда менің көптеген материалдарым бар. Қысқа түсініктемелер емес, дәлірек айтқанда аналитикалық материалдар.
Өткен жылы, тура осыдан бір жыл бұрын – 2020 жылғы 20 наурызда – "#Казнефть, 4-бөлім: Біз әлемдегі ең арзан бензин бойынша жетінші орындамыз. Ол шығынға сатыла ма?" тақырыбында мақала жарияладым. Inbusiness.kz порталында мен өзімнің жарияланымдарымды бірнеше бөлікке бөліп, қазақстандық мұнай-газ саласының дамуы туралы жариялаймын.
2. Қазіргі өсім мұнайдың әлемдік бағасының көтерілуімен тұспа-тұс келді, бұл "міне, әлемдік бағалар көтерілді, ал сіздер бензин бағасын көтеріп жатырсыздар" деген жаңсақ пікір қалыптастырды. Бұл олай емес. Мен 20 наурыздағы материалымда сол кездегі бағалар мұнай өндіруші және өңдеуші компаниялар үшін тиімсіз болғанын жазғанмын. Нарықтық экономика кезіндегі бағалар бір жыл бұрын өсуі керек еді, бірақ бұл тұтынудың төмендеуіне байланысты 2020 жылдың қаңтарынан бастап қайта өңдеуге арналған акциздердің өсуіне қарамастан болған жоқ.
3. Біз бір жыл бұрынға оралатын болсақ. Сол кезде көптеген "сарапшылар": мұнайдың әлемдік бағасы 3 есеге төмендеді, демек Қазақстанда олар 3 есеге арзандауы керек деген бір сөзді қайталаған болатын. Ішкі нарықтағы бағалар бұрыннан бері "субсидияланған" және олар әлемдік бағадан едәуір төмен.
4. Баға көтерілгенге дейін біз әлемдегі ең арзан бензин бойынша 7-орында болдық, ал қазір әлем бойынша 8-9-орында тұрмыз Әрине, мұндай сандар әрқашан ҚР-да көптеген сұрақтар мен сындар тудырады. Алайда біз байыпты аналитикаға назар аударамыз сонымен қатар не болып жатқанын түсіндіруге тырысамыз. Сондықтан мен келесі графиктер мен мәліметтерге басқа көрсеткіштерді беремін.
5. Бензин бағасы неден тұрады? Мұнай өндірудің өзіндік құны бар - оны мұнай компаниялары өндіреді. МӨЗ-ге дейін мұнай тасымалдау бар және МӨЗ-де мұнай өңдеу бар. Сондай-ақ, дайын мұнай өнімдерін АҚС желілеріне дейін жеткізу қажет. Әрине, АҚС-тің өзіндік шығындары да бар. Айта кететін жайт, АҚС бөлшек сауда желілерінің маржасы/таза пайдасы бұрын 3-5 теңге болған, қазір ауданда литріне 1-3 теңге.
6. Біз мұнай бағасының әлемдік бағамдарын/фьючерстерін, мысалы Brent сорттарын көріп отырмыз. Бұл мұнайдың анықтамалық әртүрлілігі біздің мұнай, көптеген басқа түрлер сияқты, әр түрлі сапа мен басқа да экономикалық себептерге байланысты осы санға жеңілдік/жеңілдікпен сатылады. Бұл мұнайдың эталондық сорты, біздің мұнай басқа да көптеген түрлер сияқты, бұл сапаға және басқа да экономикалық себептерге байланысты дисконтпен/жеңілдікпен сатылады. Орташа диксонт барреліне шамамен 3 долларды құрайды. Яғни, бүгінде әлемдік баға $67 деңгейінде қалыптасты, біздің мұнай шамамен 64 доллар немесе барреліне 27 200 теңге бағасымен саудаланады/сатып алынады. Бір баррельде 160 литр, бұл көлем өлшемі. 27 200-ді 160-қа бөлсек, 170 теңгеден аламыз. Бұл 1 литр мұнайдың әлемдік бағасы. Енді Қазақстандағы бензиннің ағымдағы бағасын еске түсірер болсақ - шамамен 160 теңге. Яғни, Қазақстанда бензин шикі мұнайдың бағасынан арзан тұрады.
7. Қазіргі уақытта мұнай өндіруші компаниялар шикі мұнайды ішкі нарыққа тоннасына шамамен 100 мың теңге бағамен жеткізеді – бұл $235, барреліне шамамен $32 немесе 1 литріне шамамен 86 теңге. Бұл әлемдік бағадан 2 есе төмен.
8. 2020 жылы Қазақстанда мұнай өңдеу 15,8 млн тоннаны құрады. Бұл ресми сандар. Айта кетсек, қазіргі таңда біз 100% қазақстандық мұнай өнімдерімен қамтамасыз етудеміз. ЖЖМ-дың ішкі нарығы әрдайым әлеуметтік бағытта болған және солай болып қала береді. Егер 15,8 млн тоннаны $32-ге көбейтсек (әлемдік баға мен ішкі нарық арасындағы айырмашылық), онда біз $3,7 млрд доллар сомасын аламыз. Бұл айырмашылық - әлемдік және ішкі нарық арасындағы осындай баға айырмашылығына байланысты мұнай өндіруші компаниялардың толық ала алмаған түсімі. Қазақстанда бағалар әрдайым әлемдік бағадан төмен болды. Бұл сомаға көлік шығындары, баждар және т.б. кіреді, өйткені бұл мұнай әлі де әлемдік және еуропалық нарықтарға жеткізілуі қажет. Бірақ тұтастай алғанда, біздің ішкі нарығымызды мұнай компаниялары жылына шамамен $2 млрд-қа "субсидиялаған". Осы алынбаған табыстың шамамен $1 млрд-ы ҚазМұнайГаз-ға тиесілі.
9. Мемлекет әрқашан ішкі нарықты қолдауға, бензинге, ЖЖМ-ге, энергия көздеріне төмен бағалардың көмегімен жер қойнауын пайдаланушылардың, мұнай өндіруші компаниялардың ішкі нарыққа шығарылатын мұнайдың бір бөлігін әлемдік бағадан төмен бағамен сату бойынша міндеттемелері арқылы шағын және орта бизнесті қолдауға ұмтылды. Шынында, бізде төмен бағалар бар. Неліктен олардың бағасы өткен жылы өспеді? Ұлттық экономика министрлігі қайта өңдеуге акцизді көтерді, бағалар өткен жылдың басында өсуі керек еді, бірақ пандемия сұранысқа әсер етті. Сондықтан біз өсуді, содан кейін бағаның төмендеуін көрмедік. Біз үшін бөлшек сауда бағалары өзгерген жоқ. Неліктен олардың бағасы қазір өсіп келеді? Ағымдағы бағалар ұзақ уақыт бойы өзіндік құннан төмен болғандықтан.
10. "Көбелек әсері" деген феномендік құбылысты бәрі біледі. Әлемнің бір шетіндегі көбелектің қанаты екінші жағында дауылға әкелуі мүмкін. Теңгенің долларға шаққандағы бағамы мұнда көбелектің әсері ретінде. Өнімнің өзіндік құны (кез келген) курстың төмендеуімен бірге өседі. Мұнай өндіру мен құрал-жабдықтар қымбаттырақ, ҚТЖ тасымалдау тарифтері өсуде, қайта өңдеудің өзіндік құны материалдардың және шығынының қымбаттауынан және МӨЗ жаңғыртуға валюталық кредиттердің салдарынан өсуде. Айтпақшы, валюталық несиелер мұнай өндіруші компаниялардың өзінде де бар. Қарапайым тілмен айтқанда, курс неғұрлым төмен болса - бензин бағасы соғұрлым жоғары болады. Өзіндік құнға жалақының да әсері болады. ҚР-ның батысында қызмет көрсету компанияларының қызметкерлері жалақыны арттыру талаптарымен ереуілге шыққан кезде, әрине біз оларға түсіністікпен қараймыз және алаңдаймыз. Бұл қалыпты реакция. Бірақ көбелектің бұл әсері бензиннің өзіндік құнына кіреді, ол үшін біз барлығын төлейміз. Алайда, доллар түрінде Қазақстандағы бензиннің ағымдағы бағасы 2004 жылғы деңгейде тұр!
11. Мұнайды кім сатады? Мұнайды ұзақ уақыт бойы өзіндік құнынан төмен сата алмайтын мұнай өндіруші компаниялар сатады. Саланың құрылымы СЖП қағидаттары бойынша жұмыс істейтін ірі шетелдік консорциумдар бар, олар миллиардтаған доллар инвестициялады және оларға инвестицияларды қайтаруымыз қажет. Дәлірек айтқанда, әлемдік бағамен. Олар қазақстандық нарықты субсидияламайды, өйткені бұл жеке корпорациялар. Олардың басқада мүдделері бар.
Жеке мұнай өндіруші компаниялар бар, олар өндірілетін мұнайдың бір бөлігін ішкі нарыққа жеткізеді. ҚазМұнайГаз ұлттық компаниясы ішкі нарықтың жартысын қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, ҚМГ-ның негізгі кен орындары бұрыннан игеріліп келе жатқанын және оларда өндірудің өзі әлемдік баға бойынша да шығынды екенін ескеруіміз қажет. Мұндай мұнайды не үшін өндіру қажет? Әлеуметтік тұрақтылық пен жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету үшін. Бұл біздің отандастарымыз үшін жұмыс орындары. Егер ҚМГ өзінің барлық мұнайын шығынды бағамен сата бастаса, онда қарыздарды өтеу, жаңа жобаларға, жаңа кен орындарына инвестициялар салу үшін қаражат қалмайды.
13. ЕАЭО түрінде де маңызды факторлар бар. Біздің еліміз ішкі нарықтағы мұнайға, мұнай өнімдеріне және газға тең табысты бағаларға көшуге тиіс. Бұл нені білдіреді? 2025 жылға қарай баға тасымалдау мен баждарды алып тастағанда әлемдік баға қағидатына негізделеді. Басқа күні болуыда мүмкін. Яғни, біздің бағалар әлемдік деңгейге жақындайтын болады. Бірақ бұл тек ЕАЭО ғана емес, бұл Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) талаптары. Олардың айтуынша бүл нені білдіреді? Егер сіздің еліңізде энергияның субсидияланған немесе реттелетін бағасы болса - сіз басқа елдерге қатысты бәсекелестіктің тең емес жағдайларын жасайсыз.
14. Айтпақшы, көрші елдерде бензин бағасы қымбат.
15. Бензин, дизель, газ, электр энергиясы бағасының өсуі әлемдік үрдістің бір бөлігі болып табылады. Біз әлемдік экономиканың бір бөлігіміз және одан ешқайда кете алмаймыз.
Қорытындылай келе, ішкі нарықтағы бағалар әрдайым "субсидияланған" болды деп айта аламын. Ұзақ уақыт бойы бағалар нақты өзіндік құннан төмен. Қазақстандық бензин литрі әлемдегі шикі мұнайға қарағанда арзан, ал бағалар жаһандық тенденция болғандықтан өсуін жалғастыра береді.
Олжас Байдильдинов, мұнай-газ саласының сарапшысы
