Ілияс Есенберлиннің әдеби-азаматтық ерлігі
wikipedia.org
Ілияс Есенберлин 1915 жылы 10 қаңтарда Атбасар қаласында ұста отбасында дүниеге келген. Ілияс ерте жетім қалды, ата-анасы шешек індетінен қайтыс болды. Әлсіреп, ауырып, аштықтан өле жаздады, ол балалар үйіне жіберілді.
Содан кейін жұмысшылар факультетінде, одан кейін Алматы тау-кен металлургия институтында оқып, оны 1940 жылы бітірді. Мектепте оқып жүргенде Ілияс ғажайып математикалық қабілеттерін көрсетті: ол әртүрлі құбылыстар мен оқиғаларды тез талдап, жүйелей алатын, сонымен қатар қазақ фольклорын өте жақсы көретін және өте жақсы білетін, әлем әдебиеті классиктерін ықыласпен оқитын, сурет салған, жылқыларды жақсы көретін. Ол өмірге құштар және оптимист болды, күшті ерік-жігерге, асқан шыдамдылыққа және керемет жадыға ие болды.
Рига әскери-саяси училищесінде оқуын жалғастырды. Майданға аттанып, 1942 жылы қаңтарда Старая Русса маңында аяғынан ауыр жараланып, Костромадағы госпитальда бір жыл емделіп, 1943 жылы мүгедектікке байланысты жазылып, Қазақстанға оралды. Ол екі медальмен марапатталған – "Әскери қызметі үшін" және "Ленинградты қорғағаны үшін".
1947 жылға дейін Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті аппаратында нұсқаушы болып жұмыс істеді. Алматыға оралып, ескертулерге қарамастан "халық жауы" атанып, 1937 жылы атылған қазақ кеңес әдебиетінің классигі, жазушы С.Сейфуллиннің қызына үйленеді. Сол кезден бастап Ілияс Есенберлинді билік тарапынан қудалау басталды.
Алдымен жұмыстан шеттетіліп, кейін қылмыстық іс қозғалды. Жазушыны 10 жылға соттап, ол Қарақұм каналының құрылысына жіберілді. Сталин қайтыс болғаннан кейін Ілияс Есенберлин бостандыққа шығып, ақталып, әйелімен бірге Семей облысына шахтаға жұмысқа кетеді.
Ілияс Есенберлин жазуды соғыс жылдарында бастады. Алғашқы поэтикалық шығармалары 1945 жылы жарық көрді. Бірақ соғыстан кейінгі кезеңде ғана ол әдеби шығармашылық оның кәсібі екенін түсінді.
Алматыға көшіп келіп, көркем әдебиет баспасына қатардағы редактор болып жұмысқа орналасқан Ілияс өзінің алғашқы романы "Адам туралы жыр" бойынша жұмысқа кіріседі. Кейін Есенберлин киностудияға ауысып, жақын достары Қапан Сатыбалдин, Шәкен Айманов, Олжас Сүлейменов және басқа да белгілі өнер және әдебиет майталмандарының ортасына түсті.
Киностудияда ол көптеген фильмдерге редакторлық жұмысын жасады, ондаған сценарийлер мен пьесалар жазды, бірақ өз мойындауымен ешқашан кәсіби драматург бола алмады.
Жазушы өз халқының тарихын зерттеуге көп көңіл бөлді. Ол ғылыми монографияларды зерттеді, мұрағаттарды аралады, бастапқы дереккөздерді мұқият зерттеді. Ол ойлап тапқан алғашқы тарихи романға материал жинақтау және өңдеу үздіксіз жүріп жатты.
Ал 1965 жылы, сөзбе-сөз үш айдың ішінде Есенберлин өзінің әйгілі "Қаһар" трилогиясының бірінші кітабын, көп ұзамай бүкіл трилогиясын жазып, оған "Көшпенділер" деген жаңа атау берді. "Көшпенділер" трилогиясынан кейін "Алтын Орда", "Қауіпті өткел" тарихи шығармалары, қазіргі тақырыптағы "Алтын құс", "Айқас" және тағы басқа романдар дүниеге келді.
Ілияс Есенберлин шығармалары көтерілген мәселелердің мәнділігі мен шешімдерінің батылдығымен, алынған кейіпкерлердің бояулылығымен ерекшеленеді. Оларда ол өзіне таныс болып көрінетін материалды жаңаша ұғынды. Ілияс Есенберлин 1983 жылы 5 қазанда қайтыс болды. Баласы жаңадан шыққан бес томдық шығармасын әкелген күні.
Жазушының негізгі әдеби-тарихи шығармасы – "Көшпенділер" романы. Бұл Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының иегері, белгілі қазақ жазушысы Ілияс Есенберлиннің шежірелік романы. Болашақ Қазақстан аумағында болған ХҮ-ХІХ ғасырлардағы тарихи оқиғаларды қамтиды. Есенберлин трилогиясы мынадай бөлімдерден тұрады: "Алмас қылыш", "Жанталас" және "Қаһар".
"Көшпенділер" трилогиясы ХҮ-ХІХ ғасыр аралығындағы қазақ тарихының бес ғасырлық кезеңін қамтиды. "Алмас қылыш" трилогиясының бірінші бөлімінде Қазақ хандығының құрылуы басталған кезең суреттеледі. Жәнібек пен Керей хандары байырғы қазақтардың сол руларының барлығын іс жүзінде, өз ата-бабалары Шыңғыстарға көбірек қарайтын Әбілқайыр ханнан бөлініп кету және онымен тәуелсіздік үшін күресті бастады.
Бұл ретте қазақтарда бір ой бар – қазақтардың барлық түрін үш жүзге біріктіру арқылы жаңа хандық құру.
Екінші роман "Үмітсіздік" үш жүз хандарының алдымен Анна Иоановна, кейін Екатерина ІІ тұсында өз еркімен Ресей бодандығына кіру әрекетін суреттейді. Бұл ерікті қосылудың прогрессивті маңыздылығы сипатталады және бағаланады, бірақ жол оңай болмағанымен және бір жағынан да, екінші жағынан да шектен шығулар мен өткір сәттер болды.
Ал бұл кітапта ең бастысы Абылай ханның өмірі мен ерліктері баяндалады, оның тәуелсіз Қазақ хандығын құрудағы күресі мен жүріп өткен жолы суреттеледі. Сол жылдардағы жоңғарлардың, қытай шүршіттерінің және басқа да шетелдік басқыншылардың шапқыншылығы сияқты қайғылы оқиғалардың суреттелуі қызықты және мазмұнды болды.
Сонымен бірге қазақтардың рулары арасында жер, жайылым үшін қанды аралық соғыстар мен жорықтар және әрине, әртүрлі хандардың билік үшін күресі, қарапайым көшпелілердің осы хандардың езгісіне қарсы күресі болды.
"Қаһар" трилогиясының үшінші бөлімінде алдыңғы хандардың саясатынан алыстап, орыс патшасына қарсы шыққан Кенесарының үш жүзінің соңғы ханы соғыста қаза болса да жеңсе де, жеңбесе де қазақ халқын, болмысын дүрліктіре білді.
"Көшпенділер" – қазақ жазушының ең көп шыққан кітабы, оның жалпы таралымы үш миллионнан астам, ал Ілияс Есенберлин жапон тіліне аударылған жалғыз қазақ авторы.
"Көшпенділер" тарихи трилогиясы хронология бойынша соңынан бастап жазылған. Ілияс Есенберлиннің ұлының айтуы бойынша "Қаһар" бірінші кітабы шыққанда қойшылар оқуға бір қошқар беріпті. Бүкіл трилогия бір кездері КСРО Мемлекеттік сыйлығына ұсынылды.
Есенберлинге Лениндік сыйлық (КСРО-дағы әртүрлі салалардағы, соның ішінде әдебиеттегі ерекше және ірі жетістіктері үшін марапаттың ең жоғары түрі) берілуі тиіс болған кезге қатысты құжаттар бар, бірақ оның кандидатурасы қабылданбады.
Кейбір қазақ жазушыларымыз оның кітабына теріс пікірлерін білдіріп, ақыры сыйлықты Есенберлин алмаған. Оған жазушылар Мұқанов, Есенжанов, Мүсірепов қарсы шыққан екен. Мұқанов, мәселен, Есенберлиннің шығармашылығы өте ұқсас, Мұхтар Әуезов шығармашылығымен үндесіп жатады. Бірақ Әуезов Абай туралы жазған, бұл ХІХ ғасыр, ал Есенберлиннің шығармашылығы 5 ғасырды қамтиды. Бұл өте үлкен хронологиялық кезең!
Еске сала кетейік, кітапты жазу кезінде аты-жөні оқырмандарға белгісіз дерлік Ілияс Есенберлин оны ХХ ғасырдың 1970 жылдарында жазған, ол кезде Қазақ КСР-нің тарих оқулықтарында Қазақ хандығы туралы іс жүзінде ештеңе жазылмаған еді. Тек 1980 жылы сол кездегі Қазақ КСР-інің 60 жылдығына қарай бес томдық Қазақстан тарихы жарық көрді. Ал бұған дейін қазақтардың өткені туралы зерттеулер жоқтың қасы, оқиғалары мен тарихи тұлғалары белгісіз дерлік, өйткені жазба деректер жоқтың қасы, бірақ негізінен басқа халықтардың дәстүрлері, аңыздары, жазба және ауызша деректері ғана болды.
Есенберлин қазақ жазушыларының ішінде қиын жұмысты бірінші болып қолға алып, бес ғасырлық қазақ тарихын баяндап, тәуелсіз мемлекет құруға ұмтылған қазақ халқының өзіндік даму жолын баяндауға қол жеткізді.
"Жанталас" кітабының негізінде 2005 жылы "Көшпенділер" фильмі түсірілді. 1980 жылдары жазылған "Көшпенділер" және "Алтын Орда" трилогияларынан кейін Ілияс Есенберлин ХІХ ғасырдағы қазақ тарихына қатысты тағы бір трилогия жазғысы келді. Бірақ, өкінішке орай, уақыты болмай қалды.
Жас мемлекетіміздің Тәуелсіздігінің 30 жылдығы қарсаңында Қазақстанның біртуар перзенті әрі патриоты – Ілияс Есенберлинге қайтыс болғаннан кейін Халық Қаһарманы және Еңбек Ері атағын беру өте әділ әрі қисынды деп ойлаймын.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс халықаралық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты
