Темекі контрабандасы елімізге қалай әсер етуде
Сурет: pixabay
Қазір Қазақстанда темекі өнімдерін бірнеше компания шығарады. Олар жыл сайын ел бюджетін 100 млрд теңгеден астам сомаға салық төлемдері арқылы толықтырады. Айта кету керек, егер сұр нарық болмаса, түсімдер әлдеқайда көп болуы мүмкін.
Темекі контрабандасының салдарынан республикалық бюджет ондаған миллиард теңгені жоғалтады. Тек 2023 жылы Контрафактілік темекіден шығын шамамен 33 млрд теңгені құрады. Экономистер биыл бұл көрсеткіш тағы 10 млрд теңгеге өседі деп болжап отыр.
Құқық қорғау органдары қазір сұр темекі нарығы өңірлерде ең белсенді дамығанын атап өтті. Оның көлемі Семей, Қостанай, Ақтау және Атырау сияқты қалаларда қарқынды өсуде. Үш ірі қалада: Алматы, Астана және Шымкентте көлеңкелі сатылымдар біртіндеп артып келеді. Мұның себебі, көлеңкелі нарықта темекі дүкендерге қарағанда бірнеше есе арзан.
Айта кету керек, контрафактіні сатқаны үшін акцизделетін тауарларды тәркілей отырып, 50-ден 150 АЕК-ке дейінгі айыппұл салынады.
Алайда, мұндай айыппұлдар мен тауарларды тәркілеу қазір сатушыларды қорқытпайды. Сарапшылар келесі сатылған партия сатушылардың бұрын болған барлық шығындарын өтейтінін айтты.
"Контрабандалық тауарлар әрқашан барлық елдердің аумағында болған және болады, әсіресе алкоголь мен никотині бар өнімдер. Қылмыскерлер акцизсіз өнімдерден үлкен табыс алады. Шатаспасам, темекі контрабандасы есірткі трафигі мен жезөкшеліктен кейін үшінші орында. Сондықтан бұл көлеңкелі бизнес әрқашан өркендейтін болады", - деді экономист Арман Бейсембаев.
Контрафакт Қазақстанға қалай келеді
- Қазір заңсыз темекі өнімдерінің ең үлкен ағыны Қазақстанға БАӘ-ден келеді. Онда Джебель-рок аймағында әлемдегі ең ірі экономикалық аймақтардың бірі орналасқан, онда компанияларға 100% шетелдік иелік етуге рұқсат етілген. Бұл экономикалық аймақтың аумағында заңды түрде темекі шығаратын 27 зауыт жұмыс істейді. Олар әртүрлі брендтермен келеді, бірақ бұл сауда белгілерінің ешқайсысы акцизді төлемейді.
- Қазірдің өзінде Джебель-Роктан темекі өнімдері Ақтауға жіберіледі, қазақстандық портқа келіп, олар акцизді қажет етпейтін кез келген басқа тауарға "айналады". Мәселен, 2019 жылы кеден қызметкерлері құны 1,2 млрд теңге болатын контрабандалық темекінің ірі партиясын анықтады. 45 футтық алты темекі контейнері теңіз портына еденге арналған плитка ретінде келген.
- Көбінесе контрабандистер транзиттік әдісті де қолданады. Мысалы, құжаттар бойынша темекі Тәжікстаннан Ресейге Қазақстан аумағы арқылы жетуі тиіс. Бұл ретте шағын партиялар республиканың шекарасын әртүрлі өткізу пункттерінде кесіп өтеді, бірақ көбінесе бүкіл партия межелі пунктке жетпейді және қазақстандық нарықта тарап кетеді.
- Қазақстанға темекіні заңсыз жеткізудің тағы бір жолы Қырғызстанның Duty Free арқылы өтеді. Темекі Қырғызстанға бажсыз сауда аймағында сату үшін әкелінеді. Әр түрлі кедендік режимдердің көмегімен алынған тауарларды қоймаларда үш жылға дейін сақтауға болады, содан кейін оларды біздің елге шығарып, жөнелтіледі.
Контрабандамен қалай күресуге болады
Қазақстанда контрабандаға қарсы күресте жеткілікті күш тартылғанына қарамастан, оны соңына дейін жою мүмкін емес.
"Қазақстандық нарыққа контрабандалық темекінің құйылуының басты себебі-сыбайлас жемқорлық. Қазақстандық кеденде көптеген сыбайлас жемқорлық тесіктері бар. Сонымен қатар, контрабандистер күйіп кетуден және шығынға ұшыраудан қорықпайды. Құқық қорғау органдары заңсыз жүктердің барлық бағыттарын қадағалай алмайды. Қылмыскерлер әдетте Қазақстан аумағына бір мезгілде әртүрлі тараптардан бірнеше жүк әкеледі. Мысалы, елге заңсыз темекі сататын 10 жүк көлігі келді. Егер полицейлер немесе кеденшілер тыйым салынған тауарлары бар тоғыз контейнерді де ұстай алса, онда қалған біреуі жоғалған машиналарды 10 мыңдық мөлшерде толығымен өтейді", - деп түсіндірді экономист Арман Бейсембаев.
Контрабандаға қарсы күресте мемлекеттің алғашқы көмекшісі- ел азаматтарының өздері. Құқық қорғау органдары мен экономикалық қауіпсіздік қызметтері қазақстандықтарды контрафактілік тауарларды, оның ішінде темекі өнімдерін сатып алмауға үнемі шақырады.
Айта кету керек, 2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап нарықтағы ресми темекі қорабының құны 770 теңгеден басталады. Яғни, қазір орташа сапалы темекі 900-1000 теңгеден сатылады. Бұл ретте бірдей контрабандалық темекі бір бума үшін 300-400 теңге бағамен босатылады. Бұл сатылымнан ешқандай қаражат ел бюджетіне түскен жоқ, тек контрабандистерде ғана қалады.
Қазір елімізде Naqty Onim арнайы қосымшасы әзірленді, бастама ҚР-дағы тауарларды таңбалау мен қадағалаудың бірыңғай операторынан келді. Бұл бағдарламаның көмегімен тұтынушы өнімдегі бірегей кодты сканерлеп, оның түпнұсқалығын тексере алады. Егер код оқылмаса онда қосымшада заңсыз өнімді сатуға шағымдануға болады. Қосымша өте қарапайым жұмыс істейді.
Бағдарламаны әзірлеушілер айтқандай, қосымша өнімдегі Data Matrix кодын сканерлейді, содан кейін тұтынушы өнім туралы негізгі ақпаратты, атап айтқанда:
- өндіруші туралы мәліметтерді,
- құрамын,
- сериялық нөмірін,
- жарамдылық мерзімін
- және басқа да маңызды ақпаратты көре алады.
Егер таңбалау кодын сканерлеу арқылы сатып алушы жарамдылық мерзімі сәйкес келмейтінін анықтаса, ол анықталған бұзушылық туралы мемлекеттік органға тікелей қосымшаның өзінде жаза алады. Осылайша, қосымша сатып алушылар арасында саналы тұтынуды қалыптастыруға көмектеседі. Naqty Onim мобильді қосымшасын AppStore және PlayMarket-тен жүктеуге болады.
Биылғы жылы шағын және орта бизнесті тексеруге мораторий аяқталғанын ескермеуге болмайды. Бұл тыйым бес жылға созылды. Осы уақыт ішінде заңсыз темекі өнімдерін сатушылар жазаланбауға үйреніп қалды. Бақылау органдары әзірге сауда нүктелерін тексеруді бастаған жоқ. Бірақ алғашқы рейдтер темекіні заңсыз сатумен айналысатын көптеген кәсіпкерлерді анықтайды деп болжауға болады.
