Еуропа мен Қазақстанды салыстыру
OECD (Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы) және Financial Times басылымының деректеріне сәйкес, барлық ЕО және ЭЫДҰ елдерінде азық-түлік инфляциясы жалпы инфляциядан жоғары болды. Басқаша айтқанда, азық-түлік басқа барлық тауарлар мен қызметтерге қарағанда жылдамырақ қымбаттаған. Бұл бай және дамушы елдерді де қамтыған жаһандық құбылыс.
Эльдар Шамсутдиновтың мәліметінше, Венгрия, Чехия және Шығыс Еуропаның басқа елдерінде азық-түлік бағасының өсуі 70%-дан асып кетті, ал жалпы инфляция 40% шамасында қалды. Еуроаймақта, Германияда және Италияда азық-түлік инфляциясы 30–40% деңгейінде. Ал Қытай мен Швейцарияда азық-түлік пен жалпы инфляция деңгейі шамалас болды. Мұндай жағдай ұлттық валюталардың тұрақтылығы, жеткізу тізбектерінің орнықтылығы және шығындарды бақылаудың нәтижесінде қалыптасқан.
Ал Қазақстан азық-түлік пен жалпы инфляция арасындағы айырмашылығы ең жоғары елдердің қатарына кірді. 2019–2021 жылдары азық-түлік инфляциясы жылына 8–10% шамасында болды – бұл еуропалық деңгеймен шамалас. Алайда, 2022 жылы бағалар 25%-ға жуық өсіп, соңғы он жылдағы рекордты жаңартты. Бұл көрсеткіш 2024 жылы баяулағанымен, 2025 жылдың ортасына қарай инфляция қайтадан 11–12% деңгейіне көтерілді.
Сурет: Financial Times
2022–2023 жылдардағы шок
Негізгі серпіліс 2022–2023 жылдары орын алды – Украинадағы әскери қақтығыстың басталуына байланысты әлемдік нарықтар ұсыныс шогын бастан кешті. Астық, күнбағыс майы мен ұн бағасы күрт өсті. Ресей мен Қара теңіз арқылы өтетін логистикалық тізбектер бұзылып, азық-түлік пен орау материалдарының импортына қатты тәуелді қазақстандық фермерлерден бастап бөлшек саудаға дейін күйзеліске ұшырады.
Теңгенің әлсіреуі жағдайды одан сайын ушықтырды. Импорттаушылар валюта тәуекелін бағаға қосып есептеді, тасымал қымбаттады, ал ішкі өндіріс тапшылықты толтыруға үлгере алмады. Соның салдарынан инфляция деңгейі едәуір өсті.
Қазақстандағы жағдай
Қазақстандық отбасылардың орташа бюджетінде азық-түлікке жұмсалатын шығын үлесі – шамамен 50%. Бұл дегеніміз, азық-түлік бағасының өсуі басқа тауарларға қарағанда әлдеқайда қатты сезіледі. Жалпы инфляция төмендеген жағдайда да, халық ең алдымен күнделікті қажетті азық-түлік бағасының өсуін бірден байқайды.
Мемлекеттік тұрақтандыру және субсидиялау бағдарламалары жағдайды тек жартылай жұмсартады. Ашық нарық жағдайында әкімшілік шаралар қысқа мерзімді әсер береді, бірақ инфляцияның негізгі себептерін жоя алмайды.
Financial Times атап өткендей, көптеген елдерде әлем "постковидтік инфляцияны" жеңгенімен, шынайы мәнде бұл жеңіс байқалмайды. Қазақстан осы парадокстың нақты мысалы: макроэкономикалық көрсеткіштер тұрақталып келе жатса да, азық-түлік бағасы ішкі әлсіздіктің айнасы болып қалып отыр.
Бұған дейін Ұлттық банк қараша айында базалық мөлшерлемені қайта көтеруі мүмкін екенін жазған болатынбыз.