Зайсан көлі: әлемдегі ең көне су айдындарының бірінің қандай сыры бар

Зайсан – Қазақстанның шығысында орналасқан ең үлкен тұщы су көлі, өзіне тән тарихы мен балықтың түр-түрі бар. Zakon.kz тілшісі көлдің қазіргі күйі мен оның мәселелерін қамтитын, әрі тарихынан сыр шертетін ақпарат дайындады.

Шығыс Қазақстандағы ең үлкен көл Қытаймен шекарадан 60 шақырым жерде орналасқан. Солтүстік-шығысында Алтай тауының бөктеріне тіреледі, ал солтүстік-батысында Калбин таулы массивіне жақын орналасқан. Көлдің оңтүстік бөлігі Тарбағатай жотасына таяу жерде. Су айдынының ұзындығы – 105 километр, ал ені – 22-48 километр аралығында, ең терең жері 15 метрге жетеді.

Зайсан көліне 10 өзен құйып, бір ғана өзен ағып шығады – Ертіс – Абай облысының, Шығыс Қазақстан мен Павлодар облыстарының негізгі су артериясы болып табылады.

Көлді зерттеу жұмыстары ХІХ ғасырдың басында басталды. Оған атақты ғалымдар Николай Пржевальский, Василий Сапожников, Александр Седельников және Григорий Потанин үлкен үлес қосты.

Сурет: wikimedia/NASA

Қорғаушы көл

Зайсан көліне қатысты бірнеше аңыз бар. Бір аңыз бойынша, бір кездері қазақ даласында қатты аштық болған. Жұттан шаршаған тайпалар осы су қоймасының маңынан пана тапқан. Олар балық аулап, аштықтан аман қалған. Осылайша, алғыс ретінде халық "Заасинг-нор" немесе "Нор-Зайсан" деп атаған, бұл атау "Қорғаушы көл" дегенді білдіреді.

Тағы бір нұсқа бойынша, көл өз атауын моңғол тіліндегі "сайхан" сөзінен алған, ол "әдемі", "көркем" деген мағынаға ие. Дегенмен, Зайсан бір кездері "Ежелгі динозавр" деп те аталған, өйткені көне замандарда оның жағалауларында доисторикалық рептилиялар өмір сүрген.

Сурет: wikimedia

Көлдің мәселелері

Су қоймасының басты мәселесі – тұрмыстық қалдықтармен ластануы. Жел жақын маңдағы қоқыс төгілген жерлерден көлге қоқыс ұшырып әкеледі. Толқындар жеңіл пластик пен қағаз қалдықтарын жағаға шығарады, ал ауыр қоқыстар көл түбінде қалып қояды.

"Тағы бір өзекті мәселе – браконьерлік. Қарапайым балықшылар қармақпен балық аулағаны бір басқа, олар көп те ұстай алмайды. Ал тор құрған мүлде басқа. Кейде браконьерлер өз торларын ұмытып кетеді, сөйтіп ондағы балықтар су астында қалып, шаяндарға азық болады", – дейді Глеб Болботов.

Бұдан бөлек, Зайсан көліне зиян келтіріп жатқан тағы бір жайт – Қара Ертіс, Бұқтырма және Ертіс өзендерінің бойында орналасқан мұнай өңдеу кәсіпорындары мен кен орындарынан түсетін қалдықтар. Сондай-ақ, көлді қоректендіретін өзендердің суын пайдаланатын жергілікті шаруа қожалықтары да су айдынының жағдайын нашарлатуда.

Туризм және даму

Зайсан — елдің ең көркем жерлерінің бірі, мұнда су спортымен, дайвингпен және табиғат аясындағы белсенді демалыстың басқа да түрлерімен айналысуға болады. Алайда туристердің басым бөлігі бұл көлге балық аулау үшін келеді.

Айта кету керек, көлде балықтың түр-түрі жеткілікті болғанымен, жергілікті дәмханалар мен мейрамханаларда оның бағасы тым жоғары. Мұндай қымбатшылық балықты ең жақын елді мекенге дейін балғын күйінде жеткізу қиын болуымен байланысты.

"Туристерді тарту үшін жол инфрақұрылымын жақсартып, балық өнімдерінің бағасын төмендету артық етпес еді. Өйткені қазіргі жағдай мүлде қисынсыз – шетелден әкелінетін балық өз өнімімізден арзан", – дейді сарапшы.

Зайсан көлінің маңында демалыс базалары көптеп орналасқан. Әсіресе Айнабұлақ пен Қаратал ауылдарындағы демалыс орындары, Дайыр ауылындағы экологиялық кешен, сондай-ақ Арасан-Талдыдағы мейрамхана-қонақүй кешендері мен демалыс аймақтары туристер үшін қызықты.

Мамандардың пікірінше, Зайсан ауданында туризмді дамытуға әлеует жоғары, бірақ қызмет көрсету мәдениетін арттыру қажет. Сонымен қатар табиғатқа ұқыпты қарау маңызды – болашақта балаларымыздың зерттейтін жері, ал өзіміздің қайта оралатын орнымыз болуы үшін.